Cả và tất cả là hai từ([1])
đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, nhưng hầu như chưa có tài liệu ngữ pháp
nào lập thức đủ rành mạch để có thể ứng dụng vào việc dạy tiếng.
Từ điển Hoàng Phê 2014 định nghĩa: cả:
(đại từ) toàn thể, hết thảy, không trừ một
ai hay thành phần nào; (trợ từ) biểu
thị ý nhấn mạnh về mức độ cao, phạm vi không hạn chế của sự việc; tất cả:
từ dùng để chỉ mọi đối tượng được nói đến,
không trừ một đối tượng nào.
Cách
đây hơn nửa thế kỷ, Trương Văn Chình và Nguyễn Hiến Lê (1963) đã bàn khá chi tiết
về những từ này. Theo các tác giả, cả
và tất cả là “lượng từ toàn thể” (tất cả là “từ kép”) dùng để trỏ “toàn thể
của một sự vật” hoặc “nhiều sự vật hợp lại thành một toàn thể” [6: 327]; lượng
của toàn thể này có thể là “toàn lượng nhất định” (“nhất định” ở đây có thể được
hiểu là “chính xác”, vd: “cả năm quả
cam”), “toàn lượng bất định (vd “tất cả
cam”) hoặc “toàn lượng phỏng chừng” (vd: “cả
mấy quả cam”). Những nhận xét của tác giả chưa cho thấy sự khác biệt giữa cả và tất cả. Hơn nữa, các tác giả đã nhầm lẫn khi cho rằng tất cả có thể kết hợp trực tiếp với danh
từ khối (“tất cả vải”, “tất cả cam”) và giải thích: “vì nói đến
toàn lượng bất định, nên ý “bất định” ấy ảnh hưởng đến thể từ chính, và thể từ
chính không có loại từ hay lượng từ đơn vị” [6: 328].
Nguyễn Anh Quế (1988) có nhận xét rõ
hơn về từ cả: “Cả đại từ luôn luôn đứng trước một D để biểu thị số nhiều toàn bộ
hoặc toàn bộ một số đơn nhưng hàm ẩn nghĩa là bên trong có chứa đựng một số nhiều
sự vật hoặc cá thể khác (nếu danh từ trung tâm chỉ sự vật, chỉ đơn vị hành
chính) hoặc hàm ẩn ý nghĩa toàn bộ thời gian trong đơn vị ấy (nếu danh từ trung
tâm chỉ thời gian)”. Ngoài ra, tác giả còn đề cập hai cả khác: cả hư từ (tạo
thành cặp liên từ đẳng lập: cả... lẫn...,
cả... và...) và cả trợ từ “để nhấn
mạnh” (giống như ngay cả, cả đến)” [4: 219]. Về tất cả thì tác giả chỉ nhắc đến khi so
sánh với mọi: “tất cả có thể chỉ toàn bộ nhiều sự vật, mà cũng có thể chỉ toàn bộ
một sự vật” [4: 76]. Những nhận xét vừa trích, đặc biệt là về cả đại từ, của Nguyễn Anh Quế rất đáng
suy nghĩ, dù chưa hoàn toàn minh bạch.
Cao Xuân Hạo, trong công trình năm
1982, xem cả là lượng từ [1: 271] nằm
trong thế đối lập với nửa; trong công
trình 1997, xem cả và tất cả là phân từ hay phân lượng từ
(quotifier) [1:391]; trong công trình 2006 lại xem là lượng từ không xác định
[2: 102]. Thậm chí, có chỗ ông xem cả
và tất cả là đại từ đảm đương chức năng phân lượng: “Chức năng phân lượng
có thể do danh từ (nửa, phần, đa số),
đại từ (cả, tất cả), ngữ đoạn phó từ
(hết, hầu hết, tuyệt đại đa số)” [1:
366]. Những kiến giải của ông về cả
và tất cả rất thuyết phục, dù thuật
ngữ chưa nhất quán, và có nhiều chi tiết cần phải được làm sáng rõ thêm.
Theo
đó, về ngữ pháp, cả và tất cả “chỉ có thể kết hợp với danh từ
đơn vị chứ không bao giờ kết hợp được với danh từ khối”, vì “danh từ đơn vị biểu
thị những thực thể phân lập trong không gian (hay một chiều kích nào khác) và
do đó có thể đếm được và chia được” [1: 393]. Từ đó, tác giả giải thích rằng những
từ như phát, giọt, lúc, bên, nơi, lần
“tuy là đơn vị và do đó có thể đếm được, nhưng lại không có kích thước xác định
trong không gian (nơi, bên) hay thời
gian (lúc, lần) hoặc quá nhỏ (giọt, phát) để có thể chia nhỏ hơn nữa”
[1: 273] cho nên không thể kết hợp với cả
(tác giả không xét tất cả) [1: 272].
Khác với các tác giả khác, Nguyễn Đức
Dân trong công trình năm 1987 đã bàn đến từ cả
khi minh họa giả thuyết chuyển hóa từ thực từ sang hư từ. Theo ông, ban đầu, cả vừa có nghĩa “nhiều, lớn” vừa có
nghĩa “tổng thể”, với hai vị trí đứng sau hoặc đứng trước từ mà nó đi kèm. Dần
dần có sự phân biệt: cả đứng trước
danh từ có nghĩa “tổng thể, toàn khối”, hoạt động với tư cách “đại từ”. Chính cả đại từ này chuyển hóa thành cả “nhấn mạnh” qua nhiều cấu trúc trung
gian [5: 182-184]. Nguyễn Đức Dân không miêu tả đặc điểm ngữ pháp và ngữ nghĩa
của cả, và cũng không phân biệt cả với tất cả; nhưng những diễn
giải của ông gợi ra nhiều điều thú vị để tiếp tục khảo sát hai từ trên dưới góc
độ đồng đại.
Trong bài viết này, chúng tôi tiếp
thu những thành tựu của những tác giả đi trước và cố gắng phân tích rõ hơn ngữ
pháp và ngữ nghĩa của hai từ cả và tất cả. Để dễ theo dõi, chúng tôi vẫn gọi
cả và tất cả là lượng từ, theo “ngữ pháp truyền thống”, thay vì phân từ
hay phân lượng từ – một thuật ngữ ít quen thuộc – dù sự khác biệt hai thuật ngữ
này đã được Cao Xuân Hạo nêu rõ [1: 391].
